Üstlenilmiş Travma – Dolaylı Travma – İkincil Travma

Kişisel travmayla başa çıkmak zordur, ancak başkalarının travmalarıyla başa çıkmalarına yardımcı olmak da zordur ve bu durum dolaylı travmaya yol açabilir.

Yaşadığımız ağır deprem felaketi hepimizi derinden etkiledi. Gündelik hayatımızın her anını etkileyen bu felaketin üzerimizdeki etkilerini anlamak için Üstlenilmiş travma, dolaylı travma ve ikincil travma kavramlarına açıklık getirmeye çalıştık.

Gününüzü başka insanlarla ilgilenerek geçiriyorsanız, onların stresini, acılarını, deneyimlerini ve hatta travmalarını üstleniyor olabilirsiniz. Bir başkasının travmasına maruz kaldıktan sonra ortaya çıkabilen travmaya dolaylı travma ya da üstlenilmiş travma denir.

Travmanın bu türü pek bilinmediğinden, travma yaşayan pek çok kişi yardım arayışına girmeyebilir, ancak yardım ve desteğin pek çok biçimi mevcuttur.

Yardım edenlerin de yardıma ihtiyacı olabilir.

Dolaylı travma veya üstlenilmiş Travma nedir?

Dolaylı travma, başka birinin travmasına maruz kalmanın yarattığı birikmiş etkidir – kişisel olarak yaşamadığınız ancak başkalarından öğrendiğiniz travma.

Dolaylı Travma Enstitüsü, dolaylı travmayı “travmatik bir olayın ilk elden anlatımı veya öyküsü yoluyla travmaya dolaylı olarak maruz kalma” olarak tanımlamaktadır.

Dolaylı travma, genellikle terapistler, sosyal hizmet uzmanları ve diğer profesyoneller gibi klinisyenler için kullanılan bir terimdir.

Sevdiği birinin travmasını duyan herkes de stres yaşayabilir. Bu stres çok olağan ve doğaldır ve bazen travma sonrası stres bozukluğuna (TSSB) veya depresyon ve anksiyete gibi diğer ruh sağlığı sorunlarına yol açabilir. Ancak bu, dolaylı travma kavramıyla aynı şey değildir.

Dolaylı travma, mağdur hizmetleri, kolluk kuvvetleri, acil sağlık hizmetleri, itfaiye hizmetleri ve diğer yardımcı meslek alanlarında çalışan ve gönüllü olan kişiler için travma ve şiddet mağdurlarına sürekli maruz kalmaları nedeniyle mesleki bir sorundur. Çalışma ile ilgili bu travma maruziyeti, bireysel danışanların mağduriyetlerini anlatmalarını dinlemek; istismara uğramış çocukların videolarına bakmak; vaka dosyalarını incelemek; her gün şiddet ve diğer travmatik olayların sonuçlarını duymak veya bunlara müdahale etmek ve çok sayıda yaralanma ve ölümle sonuçlanan kitlesel şiddet olaylarına müdahale etmek gibi deneyimlerden kaynaklanabilir.

Türkçede Üstlenilmiş travma olarak adlandırılan Dolaylı travma, aşağıdakiler de dahil olmak üzere birkaç başka isimle de bilinir:

• ikincil travmatizasyon
• ikincil travma
• ikinci el travma
• ikincil travmatik stres
• Üstlenilmiş travma

Dolaylı travma, kişinin travmayı doğrudan yaşaması veya tanık olması anlamına gelen TSSB ile aynı şey değildir.

Teksas’ta travma konusunda uzmanlaşmış lisanslı bir profesyonel danışman olan Rebecca Phillips, dolaylı travma ve TSSB aynı olmasa da, “[TSSB ve dolaylı travmanın] semptomları oldukça benzer olabilir” diyor.

Dolaylı travmatizasyon, görüntülü haber bültenlerini, dehşet verici veya korkutucu televizyon programlarını ve diğer muhtelif medyayı izleyerek, başka bir kişiden detaylı bir travmatik hikâye dinleyerek, olay yeri kanıtlarını görüntüleyerek, bir mahkeme salonunda çalışarak, rahatsız edici görüntülerin anlatıldığı veya gösterildiği bir bilgilendirme toplantısına veya konferansa katılarak ve başka bir canlının çektiği acıların içeriğinden veya görsellerinden dolaylı olarak etkilenebileceğimiz diğer birçok yolla ortaya çıkabilir.

Dolaylı travmatizasyon (VT – Vicarious trauma) terimi, Pearlman & Saakvitne (1995) tarafından, travma yaşamış bireylerle çalışan yardım uzmanlarının dünya görüşlerinde meydana gelen derin değişimi tanımlamak için ortaya atılmıştır: yardım uzmanları, travmatik materyallere tekrar tekrar maruz kaldıklarında dünya hakkındaki temel inançlarının değiştiğini ve muhtemelen zarar gördüğünü fark etmişlerdir. Bir aile içi şiddet sığınma evi çalışanı, herhangi bir ilişkinin sağlıklı olabileceğine inanmayı bırakabilir. Bir çocuk istismarı araştırmacısı, çocuğuna yaklaşan herkese olan güvenini kaybedebilir. Yine, bunun örnekleri çoktur ve yaptığımız işin türüne göre değişir.

İkincil Travmatik Stres (STS), travma uzmanları Beth Stamm, Charles Figley ve diğerleri tarafından 1990’ların başında, hizmet sağlayıcıların neden doğrudan travmaya maruz kalmadan Travma Sonrası Stres Bozukluğuna (TSSB) benzer semptomlar sergilediklerini anlamaya çalışırken geliştirilen bir kavramdır.

VT/STS, yüksek stresli ve travmaya maruz kalınan alanlarda çalışan profesyonellerde (çocuk istismarı müfettişleri, savcılar, hakimler, terapistler, sağlık uzmanları, hayvan barınağı çalışanları ve diğerleri) ortaya çıkabilir, ancak yüksek travmalı alanlarda çalışmayan ancak maruz kaldıkları öykülerden derinden etkilenen sivilleri de etkileyebilir (belki görüntülü haber anlatımları, bir arkadaşın yaşadığı travmatik bir olayın ayrıntılarını paylaşması, yine bunun meydana gelebileceği birçok yol örneği vardır).

Buna karşılık doğrudan travma, doğrudan başımıza gelen travmatik bir olayı ifade eder. Feci bir araba kazasına çağrılan bir sağlık görevlisi, kaza yerinde gördüklerinin bir sonucu olarak doğrudan travma yaşayabilir. Arabada bulunan kişi de doğrudan travma deneyimi yaşayabilir. Kazanın ayrıntılarını kazadan sonra duyan ya da haberlerde gören kişiler de dolaylı travmaya maruz kalabilir.

Bir kişinin Dolaylı Travma/İkincil Travmatik Stres (VTSTS) maruziyeti sonucunda ciddi olumsuz sonuçlar geliştirip geliştirmeyeceği birçok faktöre bağlıdır.

Literatüre baktığınızda, bu terimlerin birbirinin yerine kullanıldığını ve bazen “Merhamet Yorgunluğu” veya “Tükenmişlik” olarak adlandırıldığını görmeniz mümkündür.
Nihayetinde, ister Dolaylı Travma ister Üstlenilmiş Travma ister ikincil travma olarak adlandırın, bahsettiğimiz şey, başkalarının – insanların ve bazen de hayvanların – acı çektiğine dair ağır, rahatsız edici ve/veya travmatik görüntülere ve hikâyelere dolaylı olarak maruz kalmanın bireyler ve profesyoneller olarak bizi nasıl etkileyebileceğidir.

Zaman içinde, ağır içeriklere tekrar tekrar maruz kalmanın işlevselliğimiz ve genel ruh sağlığımız üzerinde olumsuz bir etkisi olabilir ve bireysel uyarı işaretlerimize dair bir algı geliştirmek ve bu olumsuz etkileri hafifletmek için araçlar geliştirmek önemlidir.

Dolaylı Travmaya Maruz Kalan Kişilere Neler Olur?

Dolaylı travma, travma mağdurlarıyla etkileşime giren veya travmatik olaylara tanık olan kişilerde, özellikle de tekrarlayan bir şekilde ortaya çıkabilir.

Bu nedenle, başkalarına yardım etmekle görevli profesyoneller arasında dolaylı travma yaygındır:

• terapistler
• sosyal hizmet uzmanları
• polis memurları
• itfaiyeciler
• sağlık görevlileri
• doktorlar

Travmatik olaylardan kurtulanlarla veya işkenceden kurtulanlarla çalışıyorsanız veya yakın zamanda çalıştıysanız, aşağıdaki belirtilerin farkında olmalısınız:

Hastanın mağduriyetine ilişkin süregelen öfke, kızgınlık ve üzüntü duyguları yaşamak
Hastayla duygusal olarak aşırı derecede ilgilenmek
Seyirci suçluluğu, utanç, kendinden şüphe duyma duyguları yaşamak
iş durumu dışında hastalarla ilgili düşüncelerle meşgul olmak
Hasta ile aşırı özdeşleşme (korku ve kurtarma fantezilerine sahip olma)
umut kaybı, karamsarlık, sinizm
uzaklaşma, hissizleşme, kopma, hastalarla ilişkiyi kesme, meşgul olma. Danışanın travmatik deneyim hikâyesini dinlemekten kaçınma
danışanla mesleki sınırları korumada zorluk, örneğin kendini aşırı genişletmek (hastaya yardım etmek için rolünün gerektirdiğinden fazlasını yapmaya çalışmak).
Bu belirtilerden herhangi birini yaşıyorsanız, bu durum dolaylı travma yaşadığınızı gösterebilir.

Dolaylı travma riskini azaltmaya yönelik stratejiler

Dolaylı travmadan muzdarip olabileceğinizi düşünüyorsanız, riskleri azaltmak için aşağıdaki başa çıkma stratejilerini uygulamayı deneyin.

Kendinizi gözlemleme becerinizi artırın – stres, dolaylı travma ve tükenmişlik belirtilerinizi tanıyın ve bunları kaydedin.
Duygusal olarak kendinize iyi bakın – rahatlatıcı ve kendinizi yatıştırıcı faaliyetlerde bulunun, öz bakımınızı geliştirin.
Fiziksel ve zihinsel sağlığınıza dikkat edin.
Sağlıklı bir iş/yaşam dengesi kurun – dışarıda ilgi alanlarınız olsun.
Neleri başarabileceğiniz konusunda gerçekçi olun – hüsnükuruntudan kaçının.
Vatandaşlarınızın refahı için üzerinize sorumluluk almayın ancak onlara kendi başlarının çaresine bakabilmeleri için gerekli araçları sağlayın.
Vaka yükünüzü dengeleyin – daha fazla ve daha az travmatize olmuş danışanlar, mağdurlar ve mağdur olmayanların karışımı.
Düzenli molalar verin, ihtiyaç duyduğunuzda izin alın.
Meslektaşlarınızdan, aile üyelerinizden sosyal destek alın.
Arkadaşlık sistemi kullanın – özellikle daha az deneyimli doktorlar için önemlidir.
Akran desteğini ve bilgi alma fırsatlarını kullanın.
Eğitim fırsatlarını değerlendirin.
İhtiyacınız varsa, zaman sınırlı grup veya bireysel terapi alın.
Bir kişinin dolaylı olarak travmatize olma riskini artırabilecek önemli kurumsal faktörler de vardır ve bunlar değerlendirilmeli ve ele alınmalıdır.